Het verhaal achter vijf Friese spreekwoorden

Fryslân kent een groot aantal spreekwoorden. Veel Friezen kunnen deze Friese spreekwoorden wel uitspreken en vertalen, maar kennen de oorsprong ervan niet. Voor Friesland Post reden genoeg om vijf spreekwoorden onder de loep te nemen.

1. Bûter, brea en griene tsiis, wa’t dat net sizze kin, is gjin oprjochte Fries
‘Boter, roggebrood en groene kaas, wie dat niet kan zeggen, is geen echte Fries’. Dit zinnetje met boter en kaas komt voor zover bekend uit de Middeleeuwen. De Friese verzetsheld Grutte Pier bedacht het spreekwoord om niet-Friezen te kunnen onderscheiden van de echte Friezen. De held liet mensen die beweerden Fries te zijn de zin uitspreken. De persoon in kwestie viel door de mand als hij of zij de woorden niet (goed) kon uitspreken!

2. Wa earst yn de roef komt hat kâns fan plak
‘Wie als eerste in het ruim komt, heeft kans op een goede plaats’. Dit spreekwoord stamt uit de tijd waarin de bekende Friese skûtsjes werden gebouwd. De skûtsjes hadden een vrij klein ruim en dus moest men ‘vechten’ voor een plekje. Je moest dus als eerste het ruim in om een plekje te bemachtigen.

3. By Dokkum om
‘Bij Dokkum om’, is een spreekwoord waarvan de oorsprong bij tocht der tochten ligt. Tijdens de Elfstedentocht moesten de deelnemers ook naar Dokkum schaatsen. Hierbij moesten ze heen en terug over de Dokkumer Ee. Het rijden via Dokkum werd als een omweg gezien. ‘Bij Dokkum om’ betekent dan ook: een onzinnige omweg maken.

4. De tiid hâldt gjin skoft
Dit betekent niks anders dan ‘de tijd staat niet stil’. Dit spreekwoord was onder andere te vinden op het hoofdkantoor van streekvervoerder LAB in Bolsward. Chauffeurs moesten zich aan de dienstregeling houden en borden met ‘de tiid hâldt gjin skoft’ moesten deze boodschap ondersteunen.

Ook wordt het spreekwoord vaak gebruikt om aan te duiden dat de tijd niet stil staat en dat het dus belangrijk is om te genieten van elke dag. ‘De tiid hâldt gjin skoft’ kan dus gezien worden als de Friese vertaling van het Latijnse spreekwoord ‘Carpe Diem’.

5. As it net kin sa’t it moat, dan moat it mar sa’t it kin
Onmisbaar in dit rijtje van vijf is één van de allerbekendste Friese spreekwoorden. Dit betekent ‘als het niet kan zoals het moet, dan moet het maar zoals het kan’. De zin verwijst naar de nuchtere kijk van Friezen op het leven. Als iets niet lukt op de wijze zoals het eigenlijk zou moeten, dan sla je een andere weg in en probeer je het op een andere manier!